بسیاری از خانواده ها و جوانان بر این باورند که اعتیاد تنها به سوء مصرف مواد مخدر محدود می شود و سایر داروهای موجود در داروخانه ها اعتیاد ندارند . واقعیت این است که اصلاح این باور ضروری است و باید بدانیم که برخی داروها نیز خطر اعتیاد آوری بالائی دارند . بنابر این ، لازم است این داروها را بشناسیم تا بتوانیم از وابستگی احتمالی به آنها پیشگیری کنیم .

ترامادول و بایومادول
در یک دوره زمانی در کشور یکی از داروهای پر مصرف مسکن ، آمپول دیکلوفناک بود که بصورت مصرف بسیار بالای آن عوارضی برای بیماران ایجاد شد و وزارت بهداشت تصمیم گرفت نوع تزریقی این دارو را از بازار جمع آوری کند . اما داروهای بعدی که به صورت قرص و آمپول به بازار وارد شد و در غیاب یک اطلاع رسانی صحیح بازار را احاطه کرد ، قرص ها یا آمپول های ترامادول و بایومادول بود .
باید بدانیم که داروهای مذکور در صورت مصرف خود سرانه اعتیاد آور هستند و برخی تجربه های بیماران حاکی از بروز تشنج به دنبال مصرف بالای این داروها بوده است . متاسفانه در جمعیت دانشجوئی و دانش آموزی خطر اعتیاد به این مواد به علت دسترسی راحت زیاد است و بسیاری از خانواده ها نیز مصرف دارو را در فرزندان خود جدی نمی گیرند .

استامینوفن کدئین ، اسپرین کدئین و اکسپکتورانت کدئین
برخی بیماران بر این باورند که درد ما با استامینوفن ساده در مان نمی شود و حتماً باید نوع کدئینه آن را مصرف کنیم . متاسفانه بیمارانی به مراکز درمانی مراجعه می کنند که شاید روزانه بیش از ۳۰ تا ۴۰ قرص کدئین دار نیز مصرف می کنند . شایان ذکر است که کدئین ها نیز همانند ترامادول از خانواده تریاک هستند و مصرف هر نوع آن به صورت خودسرانه می تواند به اعتیاد منجر شود . از طرف دیگر ، باید بدانیم که مقدار داروی مصرفی بیمار به مرور زمان زیاد می شود ، بطوری که تا دیروز سردرد فرد با یک قرص درمان می شد ، اکنون با گذشت یک سال باید دو قرص آنرا یکجا مصرف کند . پس تا حد امکان برای تسکین درد باید از مصرف خودسرانه این داروها پرهیز کرد و جایگزین های غیر مخدری برای آنها جست جو کرد .

دیفنوکسیلات
در گذشته برای درمان اسهال از داروی دیفنوکسیلات استفاده می شد که یک داروی قابض بود. به مرور زمان ، متخصصان به این باور رسیدند که اسهال نشان از وجود یک سم یا یک باکتری در بدن است . پس بجای محبوس کردن آن در محیط روده و طولانی کردن فرآیند درمان ، بهتر است با نوشیدن مایعات زیاد اجازه دهیم با حرکات تند روده ها این سم هر چه زودتر دفع شود . بنابر این ، اینک دیفنوکسیلات دیگر در درمان اسهال هم جائی ندارد . اما از آنجا که این دارو از خانواده تریاک است ، دیده شده که برخی افراد به آن وابسته شده اند و مقادیر ۳۰ تا ۴۰ عدد انرا یکجا استفاده می کنند .موارد مصرف ماهانه ۱۲۰۰۰ عدد در بین افراد معتاد نیز گزارش شده است . باید بدانیم که مصرف این دارو بصورت خودسرانه و طولانی اعتیاد آور است و مقدار آن نیز به مرور زمان افزایش می یابد.

بنزودیازپین ها
داروهایی که اکثرشان به « زپام » ختم می شود به این دسته داروئی تعلق دارند . بنزودیازپین‌ها بسته به سرعت اثر و اصطلاحا نیمه عمرشان به انواع گوناگون مانند دیازپام، اگزازپام، فلورازپام، آلپرازولام (زاناکس )، کلونازپام، میدازولام، تمازپام، کلردیازپوکساید و … تقسیم می‌شوند. این داروها آرام‌بخش و شل‌کننده عضلانی هستند و در درمان بی‌خوابی، اضطراب و استرس به کار می‌روند اما به تدریج اعتیاد ایجاد می‌کنند. متاسفانه دیده شده است بعضی افراد برای مثال تا ۱۰ قرص دیازپام هم در یک روز استفاده می‌کنند اما باز هم دچار اضطراب و بی‌خوابی هستند در صورتی که اوایل با مصرف فقط یک عدد قرص راحت می‌خوابیدند. ترک اعتیاد به بنزودیازپین‌ها خیلی ساده نیست. هنگام ترک دقیقا با یک معتاد طرف هستیم یعنی همان علائم بی‌خوابی، استرس، اضطراب و حتی تشنج ایجاد می‌شود. استفاده از این داروها به خصوص در میان خانم‌ها بسیار رواج دارد و چون  این گروه داروئی نیمه عمر کوتاهی دارند به شدت شخص را مستعد اعتیاد می‌کنند. متاسفانه برخی افراد برای کنترل و درمان خواب یا اضطراب و بی قراری خود بطور خود سرانه این داروها را مصرف می کنند و این رفتار نه تنها منجر به بهبود اختلال های آنان نمی شود ، بلکه موجب وابستگی به این داروها و در نهایت اعتیاد نیز می شود . قرص کلردیازپوکساید و زاناکس یا آلپرازولام نیز جزو داروهای اعتیاد آور محسوب می شوند و باید از مصرف خود سرانه آنها پرهیز کرد .

فنوباربیتال
ممکن است شما نام این دارو را به علت کاربرد آن در حوزه کنترل تشنج شنیده باشید . اما باید بدانیم که در مواردی وابستگی و اعتیاد به این دارو نیز گزارش شده است . فنوباربیتال ۱۰۰ از داروهای مورد سوء مصرف برخی معتادان است . فنوباربیتال ، پنتوباربیتال ، سکو باربیتال نیز از انواع دیگر این داروها هستند .
ریتالین
این دارو در درمان بیش فعالی و کم توجهی کودکان کاربرد دارد و اثر بخشی آن بشرح زیر است:

ریتالین همانند داروهای محرک دیگر مانند کوکائین و آمفتامین، اثر خود را با افزایش انتقال دهنده عصبی دوپامین که با بالا بردن لذت و قدرت همراه است، اعمال می نماید، اما برعکس آمفتامین که آزاد شدن دوپامین را تحریک می کند، ریتالین با جلوگیری از بازجذب دوپامین باعث بالا رفتن این انتقال دهنده عصبی می شود. یکی از نظریه هایی که باعث می شود که ریتالین را برای درمان بیش فعالی و کم توجهی کودکان ( ADHD ) بکار ببرند این است که معتقد هستند این کودکان در حمل و نقل و بازجذب دوپامین مشکل دارند. هنگامی که ریتالین بصورت خوراکی مصرف می شود به آرامی در طول یک تا دو ساعت سطح دوپامین خون را افزایش می دهد، در حالی که کوکائین که بصورت استنشاقی یا تزریقی استفاده می شود در کمتر از چند ثانیه سطح دوپامین خون را بالا می برد.

• احتمال اعتیاد و وابستگی به دارو و سوءاستفاده از دارو وجود دارد (بسته به میزان، نحوه مصرف و فرد استفاده‌کننده). اگر چه وابستگی جسمانی به ریتالین همانند مواد مخدری نظیر تریاک و شبه مرفین‌ها گزارش نشده‌است؛ اما پزشکان بر وابستگی روانی و نیاز به افزایش میزان مصرف آن که پدیده تحمل (Tolerance) نیز نامیده می‌شود، اتفاق نظر دارند. از علائم ترک جسمانی و روانی این قرص می‌توان به دردهای عضلانی، خواب آلودگی و افسردگی نام برد.
• این دارو فقط برای افرادی تجویز می‌شود که سابقه کامل آنها به‌طور دقیق ارزیابی شود.
• برای بیمارانی با واکنش حاد استرس نباید تجویز شود.
• در مصرف طولانی مدت دارو، بهتر است آزمایش‌های منظم شمارش سلول‌های خونی، شمارش افتراقی و شمارش پلاکت‌ها نیز انجام شود.
• در صورت عدم بهبودی پس از یک ماه مصرف، باید دارو را قطع کرد.

برخی دانشجویان و یا افرادی که می خواهند مدتی تمرکز بیشتری داشته باشند و شب را تا صبح نخوابند ، این دارو را مورد سوء مصرف قرار می دهند . آنان نمی دانند که اعتیاد به ریتالین که یک داروی محرک است در نهایت افسردگی ، فراموشی و افت شدید تمرکز را به همراه خواهد داشت . خانواده ها باید به شب زنده داری فرزندان خود توجه زیادی داشته باشند و در مورد خطر مصرف داروها به آنان هشدار دهند .

مورفین

داروی مورفین یک داروی ضد درد قوی اما مخدر است. آمپول مورفین در دردهای شدید مانند درد ناشی از سکته قلبی تزریق می شود و نحوه تزریق مورفین با توجه به میزان درد به صورت زیر پوستی، عضلانی و وریدی انجام می شود. اعتیاد به مورفین بعد از چند بار تزریق مورفین ایجاد می شود اما بعد از قطع آن نشانه های محرومیت از مورفین به تدریج طی ۷ تا ۱۰ روز فروکش می کند. 

مرفین نوعی اپیویید قوی است که از تریاک به‌دست آمده و مهم‌ترین ترکیب مؤثر تریاک است.

درصد مرفین موجود در تریاک خشک شده ممکن است بین ۴٪ تا ۲۱٪ باشد. مرفین اولین آلکالوئیدی‌ست که در سال ۱۸۰۳ از تریاک استخراج شد. مکانیسم تأثیر آن از طریق تأثیر بر دستگاه عصبی مرکزی است که احساس درد را کاهش می‌دهد. مرفین دارویی به شدت اعتیادآور به شمار می‌اید. تحمل دارویی و وابستگی جسمی و روحی به آن به سرعت ایجاد می‌شود. مورفین بر دستگاه عصبی اثری پیچیده گذاشته و بعضی نقاط را تحریک و عمل بعضی دیگر را متوقف می‌کند بطور کلی می‌توان گفت مورفین اثر متوقف کننده و فرد نشاننده بر دستگاه اعصاب دارد و با تظاهراتی چون آرام بخشی ، خواب آلودگی ، تسکین درد ، پایین آمدن درجه حرارت بدن ، اثر ضد استفراغ دیرس و اثر فرونشانندگی بر دستگاه تنفس از طریق مراکز عصبی،  اما در عین حال مورفین اثرات تحریکی نیز بر دستگاه اعصاب مرکزی دارد چون تهوع ، استفراغ زودرس ، تنگ شدن مردمک چشم ، و انقباض عضلات روده‌ها…دارد.

زولپیدوم

زولپیدوم یا امبین نوعی داروی خواب‌آور و آرام‌بخش است که در دسته داروهای غیر بنزودیازپین قرار می‌گیرد، و بیشتر در درمان کوتاه‌مدت بی‌خوابی استفاده می‌شود. تأثیر پزشکی مشابه با داروهای بنزودیازپین‌ها دارد ولی خطرات و عوارض آنها را ندارد.

با این‌حال خود زولپیدوم نیز می‌تواند موجب اعتیاد مصرف‌کننده شود. اعتیاد به دارو در کمتر از دوهفته ایجاد می‌شود ولی زمانی فرد متوجه اعتیاد خود می‌شود که دارو را قطع کرده و دیگر نمی‌تواند بخوابد و با عوارض آن مواجه می‌شود.

این دارو هم با نام امبین و هم زولپیدوم معروف است و برای درمان اختلالات خواب و جلوگیری از بیدار شدن در نیمه شب تجویز می‌شود. دو نوع از این قرص وجود دارد:

• انتشار سریع که معمولا به افرادی که نمی‌توانند بخوابند تجویز می‌شود، و سریع بعد از مصرف خواص دارو در بدن آزاد می‌شود.
• انتشار طولانی که برای افراد از خواب بیدار می‌شوند و مشکل خواب عمیق دارند تجویز می شود، مکانیسم عمل قرص انتشار طولانی به شکلی است که خواص دارو در فاصله‌های مشخص در بدن فرد آزاد می‌شود.

زولپیدم به صورت کوتاه مدت و در چند هفته استفاده می‌شود. نیمه عمر این دارو بین ۲ یا ۳ ساعت است و معمولا اثر آن ظرف مدت ۱۵ یا ۲۰ دقیقه شروع می‌شود. زولپیدم خواب‌آور است و دارای ویژگی‌های ضد تشنج و آرامبخشی است. ترکیبات استفاده شده در داروی امبین می‌تواند برای مصرف کننده عوارض منفی داشته باشد.

قرص اکستازی

نام علمی اکستازی “متیل دی اکسی مت آمفتامین” یا MDMA است که یک ماده ترکیبی روان‌گردان با ساختار شیمیایی مشابه ترکیبات آمفتامین‌ها و توهم‌زاها می‌باشد و به‌طور مصنوعی ساخته می‌شود. این ماده با نام‌هایی چون اکس، اکستاسی، اکستازی، XTC ، آدم و قرص‌های شادی‌بخش در میان جوانان و نوجوانان شناخته شده است. اکس چیست قرص‌های اکس، ترکیب جدید نیست. نخستین بار در سال ۱۹۱۲ یک شرکت داروسازی آلمانی به‌نام مرک، با هدف ساخت ترکیباتی برای کنترل و مهار اشتها در افراد چاق، این ماده را تولید کرد. اما به علت عوارض ناشی از آن، تا اواخر دهۀ ۱۹۷۰ از رده خارج شده و استفاده از آن به تعویق افتاد. در این زمان، روان‌شناسان و روان‌پزشکان، MDMA را داروی مناسبی برای درمان اختلالات روانی و عاطفی، معرفی کردند که باز مصرف آن ممنوع شد. این محصول در دهۀ ۱۹۸۰ از انبار کارخانه‌ها خارج شد و مورد استفاده متقاضیان خیابانی خود قرار گرفت. در سال ۱۹۸۵، دولت آمریکا، مصرف این ترکیب را ممنوع اعلام کرد و مطالعات انجام شده در مورد حیوانات آزمایشگاهی در سال ۱۹۸۶، آثار مخرب قرص‌های اکس را بر سیستم عصبی نشان داد. اما هم‌چنان این ماده در میهمانی‌های شبانه به‌عنوان نوع جدیدی از مواد مخدر مورد استفاده قرار گرفت. اکس خالص، پودری سفید متشکل از کریستال‌های ریز است. از این پودر بوی کپک به مشام می‌رسد. در صورت وجود ناخالصی، اکس به‌رنگ‌های قرمز و قهوه‌ای نیز دیده می‌شود.

اکستازی به صورت قرص‌های خوراکی، آدامس‌های جویدنی، کپسول و مواد تدخینی و ترزیقی است. در حال حاضر نیز امکان ساخت این قرص ها در آزمایشگاه های غیرقانونی و زیرپله ای داخلی وجود دارد که البته با توجه به ترکیب مواد اضافی غیراستاندارد، مصرف آن دارای عوارض شدیدتری خواهد داد. در بین‌ مصرف‌ کنندگان‌ موادمخدر گروه‌ مصرف‌ کننده‌ اکستازی‌ و گروه‌ مصرف‌ کننده‌ آمفتامین‌ و اکستازی‌ بیش‌ از سایر گروه‌ها به‌ موسیقی‌ علاقه‌ نشان‌ می‌دهند. همچنین‌ در بین‌ این‌ دو گروه‌ رفتن‌ به‌ میهمانی‌های‌ خانگی‌ شیوع‌ بیشتری‌ دارد.

الکل
الکل اتانول یکی از داروهای اعتیاد آور محسوب می شود . تاثیر اصلی و عمده کوتاه مدت الکل بر سیستم اعصاب مرکزی است و به عنوان خواب آور یا بی حس کننده عمل می کند . علاوه بر آن ، تاثیرهائی در هوشیاری فرد و اعمال و وظایف دستگاه مغز و اعصاب دارد . مصرف نوشابه های الکلی مانند سایر مواد اعتیاد آور در ابتدا موجب نوعی آرامش و رها شدن از قیدها و سرخوشی زیاد می شود ، ولی پس از مدتی تاثیر واقعی آن از جمله ناهماهنگی در حرکات عضلات ( آتاکسی )، اختلال در قضاوت ، آسیب اعمال حرکتی و مهارتی ، کندی واکنش و فعالیت دماغی و فکری ، تشدید حالت تهاجمی و پرخاشگری ، تلوتلو خوردن ، درهم و بر هم حرف زدن ، سوزش قلب ، پر حرفی ، دوتا دیدن اشیاء و افراد ، گیجی ، گر گرفتگی ، کرختی و بی حسی اعضای بدن و افزایش ادرار بروز می کند . مصرف الکل حتی مصرف کم آن به مهارت رانندگی صدمه و آسیب می رساند و خطر ناک است . پس از ۸ تا ۱۲ ساعت که از مصرف زیاد آن بگذرد سردرد ، تهوع ، لرزش و استفراغ ایجاد می شود .

مصرف خیلی زیاد آن ممکن است موجب فلج شدن فعالیت های مغزی و دستگاه تنفسی و در نتیجه  منجر به مرگ شود . مصرف زیاد آن همراه با مصرف آرام بخش ها و دیگر داروهای تضعیف کننده باشد ، تشدید می شود . مصرف زیاد آن با داروهای ضد افسردگی از جمله باربیتوریک ها اغلب ممکن است موجب مرگ فرد شود. مصرف مداوم نوشابه های الکلی موجب سایروز کبدی ، پانکریت و اختلال های کیسه صفرا ، ناراحتی های گوارشی ، زخم معده و اثنی عشر ، گاستریت و برخی از سرطان ها در دستگاه جهاز هاضمه می شود . نارسائی های دستگاه عصبی از جمله نارسائی های اعمال هوشی ، حرکتی و بی ثباتی هیجانی ، کاهش ادراک حسی و سر انجام از دست دادن حافظه و فراموشی ، تیرگی بینائی در بیشتر افراد معتاد به الکل دیده می شود . شایع ترین اختلال سیستم عصبی در الکلیسم مزمن ، آسیب قرنیه و اعصاب چشم است .

 آسیب به مغز و ضایعات نسوج مغز ، ناراحتی های قلبی از جمله آریتمی و تاکیکاردی از عوارض سوء مصرف است . الکل رگهای کرونری قلب را کاهش می دهد . این ماده در مردان موجب ضعف قوای جنسی می شود و قدرت باروری آنان را کاهش می دهد . مصرف مزمن و زیاد مشروبات الکلی موجب اضطراب ، عصبانیت و تند خوئی ، تحریک پذیری دلیریوم ، ترمنس و دپرسیون سیستم اعصاب مرکزی می شود . از هم پاشیدگی زندگی خانوادگی ، شغل و اجتماعی به طور کلی اعمال ضد اجتماعی و زوال ابعاد شخصیتی در نتیجه ادامه مصرف مشروبات الکی پدید می آید . الکل به عنوان داروی اعتیاد آور ، قدرت ایجاد وابستگی جسمی و روانی دارد .

داروهای آرامبخش اعتیاد آور